GS Hosaka Yuji (Khoa Chính trị học, Đại học Sejong)

Quan hệ giữa Nhật Bản với cả Hàn Quốc và Trung Quốc gần đây đang cho thấy dấu hiệu căng thẳng. Một lý do chính dẫn đến sự xấu đi trong quan hệ Trung - Nhật là việc Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae vào ngày 7 tháng 11 đã khiến Trung Quốc phẫn nộ khi phát biểu trước Quốc hội rằng: “Tình trạng khẩn cấp ở Đài Loan sẽ có thể cấu thành ‘tình thế nguy cấp đến sự tồn vong’ của Nhật Bản”. Trung Quốc đã chỉ trích tuyên bố này có ngụ ý rằng Nhật Bản sẽ huy động lực lượng phòng vệ nếu xảy ra tình huống khẩn cấp ở Đài Loan.

Sau đó, vào ngày 9/12, quan hệ song phương giữa Hàn Quốc - Nhật Bản đã nhanh chóng rơi vào tình trạng đóng băng khi Thủ tướng Takaichi cho rằng đảo Takeshima (tên gọi đảo Dokdo của Nhật Bản) rõ ràng là lãnh thổ của họ dựa trên sự thật lịch sử và luật pháp quốc tế. Văn phòng Tổng thống Hàn Quốc ngay lập tức kịch liệt phản đối yêu sách của Thủ tướng Takaichi và điều này làm gia tăng căng thẳng ngoại giao. Đằng sau chuỗi xung đột chưa từng có này là sự kết nối phức tạp giữa các tranh chấp lịch sử lâu đời và quan hệ lợi hại dựa trên luật pháp quốc tế.

Sau khi tuyên bố về Đài Loan gây tranh cãi lớn, Thủ tướng Takaichi hôm 3 tháng 12 đã cố gắng làm rõ lập trường của mình bằng cách phát biểu trước phiên họp toàn thể của Thượng viện rằng: “Hoàn toàn không có sự thay đổi nào trong lập trường cơ bản của Nhật Bản về Đài Loan theo Tuyên bố chung Nhật Bản - Trung Quốc năm 1972”.

Được thông qua khi hai nước thiết lập quan hệ ngoại giao vào năm 1972, Tuyên bố chung Nhật Bản - Trung Quốc đã ghi rõ “Trung Quốc nhấn mạnh rằng Đài Loan là một phần lãnh thổ Trung Quốc” và Chính phủ Nhật Bản hoàn toàn hiểu và tôn trọng lập trường này”. Vì vậy, tuyên bố của Thủ tướng Takaichi vào đầu tháng này dường như là một nỗ lực nhằm rút lại lập trường bà đã bày tỏ vào ngày 7 tháng 11.

Tuy nhiên, phản ứng của Trung Quốc vẫn lạnh nhạt. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lâm Kiến vào ngày 4 tháng 12 đã nói trong một cuộc họp báo thường kỳ rằng: “Chúng tôi kêu gọi phía Nhật Bản thể hiện sự hối tiếc chân thành và Thủ tướng Takaichi rút lại những phát ngôn sai lầm của mình”. Bài phát biểu này nhằm mục đích buộc Thủ tướng Nhật Bản phải xác nhận lại một cách chính xác và đầy đủ nội dung của tuyên bố chung giữa hai nước thay vì đưa ra tuyên bố mơ hồ rằng “lập trường của Nhật Bản không thay đổi”.

Vì Trung Quốc đã cân nhắc một loạt các biện pháp trả đũa để thể hiện lập trường cứng rắn, nên việc giải quyết bế tắc này khó có thể xảy ra trừ khi Thủ tướng Takaichi rút lại tuyên bố của mình hoặc thực hiện các biện pháp phù hợp nhất.

Nhật Bản cũng không chịu nhìn thẳng vào sự thật lịch sử bằng cách tiếp tục tuyên bố chủ quyền đối với đảo Dokdo. Kể từ khi giải quyết tranh chấp về đảo Ulleungdo với triều đại Joseon (1392-1910) vào cuối thế kỷ 17, Nhật Bản đã cấm công dân của mình đến Ulleungdo và Dokdo, làm rõ rằng Dokdo không phải là lãnh thổ của Nhật Bản. Điều này được xác nhận bởi Bản đồ chỉ dẫn Takeshima - một bản đồ chính thức được sử dụng trong một phiên tòa của Nhật Bản vào năm 1838 và Sắc lệnh năm 1877 của Thái chính quan - cơ quan đứng đầu nhà nước Nhật Bản trong thời Minh Trị (1868-1912).

Ngay cả theo luật quốc tế hiện đại, Dokdo vẫn là lãnh thổ của Hàn Quốc. Sau khi Nhật Bản bí mật sáp nhập hòn đảo này vào quần đảo Oki thuộc tỉnh Shimane vào tháng 2 năm 1905, các quan chức tỉnh Shimane đã đến Ulleungdo vào tháng 3 năm 1906 và thông báo về việc sáp nhập đảo. Đáp lại, Thủ tướng Đế quốc Đại Hàn đã kích liệt lên án tuyên bố chủ quyền của Nhật Bản đối với Dokdo là hoàn toàn vô căn cứ, đồng thời tái khẳng định rằng hòn đảo này là lãnh tổ của Hàn Quốc.

Năm 1945, Hàn Quốc được giải phóng sau khi Nhật Bản thất bại trong Thế chiến II (1939-1945) và bị Đồng minh chiếm đóng. Sau đó, chỉ thị SCAPIN 677 của Tư lệnh tối cao các lực lượng Đồng minh đã chỉ định Dokdo là lãnh thổ của Hàn Quốc. Tháng 4 năm 1951, khi bản dự thảo đầu tiên của Hiệp ước Hòa bình San Francisco do Anh soạn thảo tuyên bố rằng Dokdo tách khỏi lãnh thổ Nhật Bản, và Nhật Bản đã không phản đối. Tháng 9 năm đó, khi hiệp ước được ký kết, mặc dù không đề cập cụ thể đến Dokdo trong điều khoản về lãnh thổ Hàn Quốc nhưng trong văn bản SCAPIN 677-1 giải thích về Hiệp ước Hòa bình San Francisco được công bố vào tháng 12 năm 1951, đã viện dẫn chỉ thị SCAPIN 677 để chính thức công nhận Dokdo là một phần của Hàn Quốc.

Sau khi hiệp ước có hiệu lực, Nhật Bản bắt đầu nỗ lực hợp pháp hóa việc sáp nhập Dokdo vào lãnh thổ của mình từ năm 1953 bằng cách cố ý đưa hòn đảo này vào khu vực tập trận ném bom của Lực lượng Mỹ tại Nhật Bản. Khi Hàn Quốc phản đối, Mỹ đã loại bỏ Dokdo khỏi các khu vực tập trận ném bom do Tokyo chỉ định. Năm 1954, Bộ Ngoại giao Mỹ đã đề cập đến sự kiện này và tuyên bố trong một văn bản rằng, vì họ đã chấp nhận sự phản đối của Hàn Quốc và loại bỏ Dokdo khỏi các khu vực tập trận ném bom do Nhật Bản chỉ định, nên lập luận rằng Dokdo là lãnh thổ của Nhật Bản “không còn giá trị”. Kể từ đó, Hội đồng Tên địa lý Mỹ (BGN) cũng đã công nhận Dokdo là lãnh thổ của Hàn Quốc.

Xét trong bối cảnh này, tuyên bố của Thủ tướng Nhật Bản với chủ quyền Dokdo là không phù hợp về mặt lịch sử và luật pháp quốc tế.

Dự kiến, một hội nghị thượng đỉnh giữa Hàn Quốc và Nhật Bản sẽ được tổ chức từ ngày 13-14 tháng 1 năm sau tại tỉnh Nara, quê hương của Thủ tướng Takaichi. Diễn biến đáng tiếc này rõ ràng là một cuộc khủng hoảng đối với cả hai bên trước thềm cuộc đàm phán sắp tới, nhưng cũng là một phép thử để khẳng định lòng tin mà cả hai nước đã xây dựng trong nhiều năm. Hy vọng là cả hai nhà lãnh đạo có thể khôn ngoan vượt qua cuộc khủng hoảng này và đạt được một giải pháp quan trọng cho hòa bình ở Đông Bắc Á trên cơ sở tình hữu nghị và hợp tác. Hai nước không bao giờ được quên rằng sự thịnh vượng chung của 6 quốc gia Đông Bắc Á đòi hỏi một nền tảng vững chắc về hòa bình và hợp tác giữa Hàn Quốc và Nhật Bản.

Con đường thực sự dẫn đến hòa bình là giải quyết các xung đột toàn cầu thông qua nguyên tắc phổ quát về việc sử dụng các hiệp ước và tránh đối đầu cực đoan. Thế giới phải vượt qua những “bức tường xung đột” được xây dựng bởi hệ tư tưởng và lợi ích địa chính trị. Chỉ khi Hàn Quốc và Nhật Bản đi đầu bằng cách đón nhận sứ mệnh lịch sử xây dựng hòa bình, Đông Bắc Á và thế giới mới thực sự có thể bắt đầu một kỷ nguyên hòa bình mới.