Bài viết = Phóng viên danh dự Korea.net Vũ Đỗ Hải Hà

Nghề thủ công tại Hàn Quốc hay ở nhiều quốc gia Châu Á khác là công việc tỉ mỉ được những người thợ lành nghề sử dụng đôi tay khéo léo tạo hình cho sản phẩm. Cũng giống như sơn mài khảm xà cừ, làm nón gat hay làm bàn soban mình đã từng giới thiệu đến các bạn, thì nghề làm mành cửa truyền thống bằng tre cũng tạo nên nét văn hóa đặc sắc cho xứ sở Kim chi. Cùng tìm hiểu, khám phá vẻ đẹp mang đến sự bí ẩn từ những tấm mành tre này nhé!

Từ xa xưa, người Hàn Quốc đã có một phương pháp đặc biệt nhằm ngăn chặn cái nóng oi ả của mùa hè bằng các tấm mành tre hay bạt che nắng được gọi là Bal (tiếng Hàn: 발), các tấm chắn này có tác dụng lọc bớt ánh nắng gay gắt, cho gió nhẹ thổi vào ngôi nhà, vai trò của nó gần giống rèm cửa nhưng nó không cản nhiệt như rèm cửa mà vẫn giúp không khí lưu thông. Ngoài ra chúng còn là vật dụng phân chia không gian nhưng không cản trở giao tiếp, người bên trong Bal có thể nhìn ra bên ngoài, tuy chỉ thấy những hình ảnh mờ ảo, không rõ lắm nhưng chính những hình ảnh mờ ảo ấy càng tạo nên sự bí ẩn và vẻ đẹp của Bal hơn. Người Hàn coi chúng như một phần quan trọng trong cuộc sống hằng ngày, thậm chí trong các nghi lễ cũng không thiếu sự xuất hiện của Bal.



Nguyên liệu chính làm ra tấm mành cửa Bal là tre (tiếng Hàn: 시누대), ngoài ra còn có sậy và Gyeoreup (thân cây gai dầu đã gọt vỏ). Từ rất lâu trong văn hóa Hàn Quốc, người ta tôn kính cây tre như biểu tượng của sự chính trực và lòng chung thủy nhờ vào hình dáng thân cây thẳng tắp, màu sắc mãi xanh tươi dẫu trải qua bao mùa mưa nắng. Đây chính là lý do vì sao cây tre thường được các nhà thơ, họa sĩ lấy cảm hứng để đưa vào thi ca hay các bức tranh.

Với đặc tính cùng màu sắc tinh tế nên tre còn được áp dụng làm các vật dụng hằng ngày. Bal cũng là một trong số đó, tấm mành cửa này bổ sung sự hấp dẫn cho các ngôi nhà Hanok truyền thống, chúng trở thành giải pháp thiết thực khi cửa ra vào và cửa sổ có xu hướng mở cả ngày trong mùa hè. Hương thơm của tre từ Bal theo làn gió nhẹ lan tỏa mùi vị dịu êm khiến tâm hồn trở nên thanh tịnh, thoải mái hơn.



Theo Samgukyusa (Tam quốc di sự) ghi nhận từ nghi lễ “nhận lệnh của hoàng gia trước tấm mành” cho thấy việc sử dụng Bal ít nhất có từ thời Tam quốc (57 TCN - 668 SCN gồm 3 vương quốc cổ đại Goguryeo, Baekje và Silla đối địch nhau). Ngoài ra cuốn sách “Seonhwa Bongsa Goryeo Dogyeong” (ý nghĩa: Minh họa về vương triều Goryeo) viết bởi sứ thần triều đại nhà Tống (Trung Quốc) khi đến thăm Triều Tiên vào năm 1123 có nhắc đến việc mọi căn phòng của các quan chức cấp cao Goryeo đều được phủ những tấm mành tre Bal sang trọng, ta thấy Bal đã sở hữu vai trò đặc biệt như thế nào đối với tổ tiên người Hàn.

Trong triều đại Joseon, vì phong tục nho giáo nghiêm ngặt nên phụ nữ không được để lộ mặt với những nam nhân lạ. Thực tế là phụ nữ ở các gia đình quý tộc thường phải giấu mình sau bức mành Bal cả ngày, ngay cả trên những chiếc kiệu dùng đưa đón phụ nữ hay cô dâu cũng có thiết kế Bal mỏng để che chắn ở ngay lối lên xuống và cửa sổ. Chính do sự phân biệt nam nữ vào thời kì này đã sinh ra một cơ sở chính trị có tên Suryeom cheongjeong (hiểu nôm na là “lắng nghe chính trị phía sau tấm mành”), nó đề cập đến việc nhiếp chính của hoàng hậu thay vị vua trẻ thiếu kinh nghiệm đằng sau tấm mành Bal dẫn đến “nhiếp chính” mới là biểu tượng uy quyền chính trị thực sự trong việc quản lý quốc gia vào thời kì Joseon.



Theo nghệ nhân Jo Dae-yong, ông hiện đang theo đuổi nghề làm mành cửa Bal bằng tre truyền thống (được gọi là Yeomjang) ở thành phố Tongyeong thuộc tỉnh Gyeongsangnam-do, gia đình đã trải qua được 4 đời bắt đầu từ thời ông cố ông là Jo Rak-sin chuyển sang nghệ thuật dệt mành cho vua Cheoljong (1831-1864), sau khi được bổ nhiệm một chức vụ nhỏ trong chính phủ. Jo Dae-yong cho biết để làm ra tấm mành Bal tốt cần phải dùng tre Simon (tên khoa học: Pleioblastus simonii) - một loài tre thường xanh, khỏe mạnh, thân thẳng, lá thẳng, hẹp, dài 30cm. Do thân tre Simon mỏng nên không để lại các dấu vết khớp nối như những loài tre thân dày khác, ngoài ra chúng khá mềm, dẻo nên dễ uốn, có độ bền cao.

Tre được thu thập vào tháng 12 đến tháng 1 năm sau, không nên lấy tre trong mùa hè vì tre dễ bị sâu bệnh. Sau khi chặt tre về sẽ tiến hành công đoạn tước vỏ ngoài, chia theo chiều dọc từ 6 đến 8 khúc. Chúng được phơi dưới ánh nắng trong 45 ngày, sau đó chẻ thành các sợi dày 1mm gọi là daeoli. Luộc những sợi daeoli trong dung dịch kiềm để loại bỏ nhựa tránh cho côn trùng phá hoại hay bị đổi màu. Công đoạn khó nhất có lẽ là việc tạo hình cho các dải daeoli thành mỏng như sợi chỉ, với kích thước tầm 0,5~0,6mm, nghệ nhân phải dùng một tấm kim loại gọi là gomusoe có đục các lỗ nhằm chèn những sợi daeoli vào rồi cạo mỏng daeoli bằng các cạnh sắc của gomusoe. Đường kính của daeoli càng bé thì càng phải đục thêm nhiều lỗ nhỏ hơn trên gomusoe. Một tấm mành Bal cần 1800~2000 daeoli do đó các daeoli chạy qua những lỗ này có thể lên tới 6000 lần.



Khi các dải tre daeoli đã sẵn sàng, nghệ nhân sẽ chuyển sang công đoạn dệt. Luồn những sợi chỉ ở phía trên và dưới các dải tre daeoli vào khung dệt, chúng có vai trò như sợi dọc, khung dệt được làm bằng gỗ thông trắng Hàn Quốc, các cạnh sắc của khung được bo tròn tránh việc hư hỏng sợi chỉ khi đang dệt. Tiếp theo treo các quả nặng gọi là godeurae giúp các sợi chỉ di chuyển tự do mà không bị rối. Các mẫu Bal được vẽ chăm chút từng chi tiết, sau đó phụ thuộc vào số lượng daeoli, chỉ dệt, vị trí được đánh dấu và tính toán trên khung cho ra thành phẩm đa dạng, Đối với nghệ nhân Jo Dae-yong, bàn tay tỉ mỉ của ông đã thiết kế các dải tre thành những hoa văn theo chủ đề như dae-han-min-guk (Hàn Quốc), bu-gui-da-nam (giàu có, danh vọng, nhiều con trai), su-bok-gang-nyeong (trường thọ, hạnh phúc, an lành).



Làm mành tre là công việc không đơn giản, ngoài tay nghề khéo léo, người nghệ nhân còn phải có sự sáng tạo, tâm huyết vì dù nhanh nhẹn đến đâu thì không thể ít hơn 100 ngày để tạo nên tấm mành Bal đẹp mắt được. Họ đã chịu đựng biết bao vết cắt vào bàn tay hay miệt mài dệt hàng trăm nghìn lần để mang đến vẻ thanh lịch cùng mùi hương tinh tế cho mành tre Bal, toát lên sự duyên dáng, mạnh mẽ của nó.



Ngày nay, mành tre Bal dần gắn bó trong thiết kế kiến trúc của các tòa nhà, trở thành vật trang trí đẹp mắt cản bớt ánh sáng gay gắt chiếu vào. Đặc biệt tòa nhà được gọi là “Đối thoại trong Bóng tối” do tiến sĩ Andreas Heinecke người Đức khởi xướng, nằm giữa phố Gahoe-ro và Bukchon, nơi đây diễn ra một cuộc triển lãm mà những tấm mành được treo phía bên ngoài các khung cửa. Tuy nhiên chúng không làm bằng tre vì dễ bị ẩm mốc, do đó các nhà thiết kế đã thay thế bằng những tấm nhôm được cắt bởi tia nước cho ra thành phẩm tương tự sợi tre, rồi nối với nhau bằng hạt acetal (loại nhựa nhiệt dẻo thường dùng vào ứng dụng ép phun) giống như sợi tre đan lại bằng chỉ vậy.

Thông qua hình ảnh chiếc mành truyền thống, triển lãm cho ta trải nghiệm về cuộc sống hằng ngày trong bóng tối, nhờ những tấm mành mà còn tăng cường thêm hiệu ứng thính giác của mưa, gió. Mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại đang được mở rộng sang hình thức tự do khám phá chứ không còn ám ảnh vào kiến trúc truyền thống, các sáng tạo hiện đại gắn bó với cuộc sống sẽ sớm trở thành thứ bảo tồn, giữ gìn như những di sản văn hóa trong quá khứ thôi!

Tấm mành tre Bal không chỉ là vật dụng che chắn ánh nắng, chúng còn là nét đẹp trong văn hóa, lễ nghi từ xa xưa của người Hàn Quốc mang đến sự bí ẩn, sự sang trọng, bình yên cho ngôi nhà. Bên cạnh đó Bal dần dần được mở rộng giá trị cốt lõi trong các kiến trúc hiện đại, hình thành nên không gian vừa truyền thống, vừa gần gũi với cuộc sống ngày nay. Hi vọng Bal mãi sẽ là một trong những nét đặc trưng khi nhắc đến Hàn Quốc, gợi lên lịch sử thịnh vượng, uy quyền một thời của quốc gia này.

hrhr@korea.kr

* Bài viết này đã được viết bởi một phóng viên danh dự của Korea.net. Đoàn phóng viên danh dự chúng tôi có mặt ở khắp nơi trên thế giới, và họ luôn nỗ lực để chia sẻ tình yêu và lòng nhiệt huyết đối với tất cả mọi thứ của Hàn Quốc với Korea.net.